Tot hier en niet verder!

Wat mij als architect fascineert is hoe tijd en evolutie heersende maatschappelijke denkbeelden kunnen veranderen. En hoe dit tot uitdrukking kan komen in een ontwerp.

Rondom het plein voor de voormalige Rechtbank aan de Hamburgerstraat, op de hoek tussen de Hamburgerstraat en de Lange Nieuwstraat, staat een bijzonder hekwerk. Christiaan Kramm (1797-1875), de architect van de Rechtbank (gebouwd in 1839), is ook de ontwerper is van dit hekwerk.
Wat dit hek zo bijzonder maakt is dat de hoofdbalusters zijn vormgegeven als roedenbundels met bijlen. Ook wel bijlbundels of lictorenbundels genoemd.
Lictoren waren ambtenaren die in het Romeinse Rijk hoge magistraten begeleidden en beschermden. Ze waren een soort bodyguard, maar ook een soort deurwaarders. Lictoren droegen een bijlbundel als symbool voor rechtvaardigheid en de daarbij behorende macht om te arresteren en te straffen, de macht over leven en dood. De bundel takken kon worden gebruikt om mensen mee te slaan, de bijl om hen te onthoofden.
De lictorenbundel is een veel gebruikt symbool.
Bij de Amerikaanse Senaat staat bijvoorbeeld aan weerszijden van de zetel van de voorzitter een afbeelding van een lictorenbundel. Op het logo van de Senaat staan onderaan twee gekruiste lictorenbundels. Ook in Nederland, bijvoorbeeld in het Stadhuis van Gouda en op de Zijlpoort in Leiden staan lictorenbundels afgebeeld.
De Latijnse naam voor de lictorenbundel is fascis. Het woord fascisme is hiervan afgeleid. Mussolini en zijn Partito Nazionale Fascista voerden, ter verheerlijking van de oude deugden van de vroege Romeinse Republiek, de lictorenbundel als partijlogo.
Het hekwerk symboliseert dan ook strengheid, orde en tucht.

In de jaren 90 van de vorige eeuw is nabij het Moreelsepark de nieuwe Rechtbank Utrecht gebouwd. Het is een ontwerp van architect Cor Kalfsbeek (destijds bij DAAD Architecten).
Volgens de website van DAAD is het beeld dat het gebouw nastreeft eerder dat van een dynamisch gerechtsgebouw met een voor de burgers maximale transparantie van de rechtspraak, dan dat van een statisch Paleis van Justitie.
Voor het gebouw, aan de Catharijnesingel, staat een hekwerk van een compleet andere orde dan zijn voorganger aan de Hamburgerstraat
Het hekwerk is een golvend en grillig frame van gegoten aluminium dat zich over het grasveld voor de rechtbank lijkt te bewegen. Het is niet duidelijk welk deel van het grasveld openbaar domein is en welk deel niet. Het hekwerk lijkt flexibel te zijn en te willen meegeven. Het symboliseert de vrijheid die mensen tot een bepaalde mate wordt gegund. Tot men over het hekwerk gaat. Dan staat men voor de rechtbank.
Het metalen hekwerk is ontworpen door beeldend kunstenaar Nicholas Pope (Sydney, 1949). Hij leeft en werkt in Ledbury en Londen.
Pope heeft nota bene het strenge hekwerk aan de Hamburgerstraat als startpunt genomen om een modern equivalent te ontwerpen.
Ook het beeld ‘Between Good and Evil, the Justice Column’’ (het 24 meter hoge sculptuur op het Vrouwe Justitiaplein) is van zijn hand. Het beeld refereert qua afmetingen en symboliek aan een klassieke zuil maar heeft door de amorfe vorm en roze kleur het uiterlijk van een menselijk been.
Volgens Pope is de menselijkheid het doel van de rechtspraak. Het menselijke been torent daarom boven het gerechtsgebouw uit.

Bij de voorselectie in 1997 schreef Pope het volgende:

‘Gerechtigheid is een van de ondraaglijke begrippen die de maatschappij op een of andere wijze moet verduren, zoals liefde, vrijheid, schoonheid en de rest. Ze zijn zo beladen met paradox en ironie dat hoe men ook over ze spreekt, hoe men ze ook plaatst – het beste is dronken te zijn! – de ogen en oren van de toekijkende wereld zijn gespitst op de minste verbuiging, insinuatie, onthullend teken van een betere betekenis of ergere huichelarij. Wat kan hij toch bedoelen met gerechtigheid? Wat durft zij te menen met vrijheid of liefde? Het is heel moeilijk om van gerechtigheid, vrijheid, schoonheid of liefde als nobele, onschuldige gevoelens of doelen te spreken. Terecht; wie heeft een groter belang om notities van gerechtigheid te verdedigen dan een tiran? Gekken met messen worden geprovoceerd door liefde. Zodat – iedereen weet het – het maken van een heroïsch monument voor gerechtigheid de grootste paradox zou zijn. Het zou een belediging zijn voor de moeilijkheid van gerechtigheid, de onmogelijkheid om zelfs te spreken over gerechtigheid met een gladgestreken gezicht en een vast oog – zou daarentegen net zo de spot drijven met het recht op een rechtvaardig gehoor van diegenen die er onschuldig op zoek naar zijn? Er is alleen maar de nauwste spleet om tussen de twee te manoeuvreren.’

Pope kreeg de opdracht. Zijn hekwerk en beeld zijn uitgevoerd en geplaatst in 1998 -1999.

Albert Turk (Noordzeearchitecten) en Wouter van Riet Paap (De Ontwerpdivisie)

Geschreven voor DeSTadUtrecht